İsmail Hüsrev Tökin

İsmail Hüsrev Tökin, 14 Mart 1902 tarihinde İstanbul'da doğmuştur. Babası Ahmet Hüsrev Bey, Çerkez kökenli olup sarayla ilişkileri iyi olan bir aileye mensuptu. İlk, orta ve lise öğrenimini İstanbul Avusturya Lisesinde yaptı. 1918 yılında Mondros Mütarekesi döneminde babasının işleri İstanbul’da işgal kuvvetlerinin dikkatini çekince, evleri basılıp arama yapıldı. Aile üzerinde oluşan tedirginlik, annesinin çocuklarıyla beraber Bulgaristan’daki kardeşlerinin yanına gitmesine neden oldu. İsmail Hüsrev Tökin, Sofya’da kendisini çeşitli akımların arasında buldu. Komünistler, sosyalistler ve anarşistlerin gösteri ve eğitim programlarını görme fırsatı yakaladı. Annesi ve kardeşlerini Sofya’da bırakarak, yarım kalan lise eğitimini tamamlamak için İstanbul’a döndü.

İsmail Hüsrev Tökin, Liseden mezun olduktan sonra babasının görevli olduğu Kayseri’ye geldi. Talas Amerikan Koleji’nde Tarih ve Türkçe öğretmenliği yaptı. Anadolu’daki sol hareketin merkezlerinden olan Kayseri’deki bu akımlardan etkilendi. Babasının Ankara’ya tayininin çıkması üzerine Ankara’ya geldi.

15 Ağustos 1922’de Ankara’da toplanan  Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası’nın ilk kongresine katıldı. Partide kısa zamanda yükseldi. Sol hareketin önemli isimlerinden Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu ile yakından çalıştı. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası’nın yayın organı olan  Yeni Hayat  adlı dergide isimsiz makaleler yazdı. Tekin Alp takma adıyla tercümeler yaptı.

Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası adına 5 Kasım-6 Aralık 1922 tarihleri arasında Moskova’da toplanan III. Enternasyonalin 4. Kongresi’ne Türkiye Komünist Partisi’nin  “genç komünistler teşkilatı”  delegesi olarak katılmasına karar verildi.

İsmail Hüsrev Tökin ile Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu sol çevreler üzerindeki baskının artması üzerine, toplantıya yasal olamayan yollardan gitmek zorunda kaldı. Zorlu bir yolculuk sonucu İnebolu-Sivastopol üzerinden Moskova’ya ulaştı. Bu yolculuğu kolaylaştıran önemli bir etken, yükseköğrenim görmesi için Sovyet Büyükelçiliğinin sağladığı burs idi. Vedat Nedim Tör  ile İsmail Hüsrev’in (Tökin) tanışması Moskova’daki kongrede sayesinde oldu.

1922-1925 yılları arasında Moskova’da Doğu Üniversitesinde öğrenim gördü. Moskova'ya tıp öğrenimi amacıyla gitse de, ihtilâl sonrası yaşanan karışıklık nedeniyle bu planı gerçekleşmedi. Burada çok yakın dostluk kurduğu  Şevket Süreyya Aydemir, Nazım Hikmet Ran ve Vala Nureddin’in tavsiyesiyle iktisat okumaya karar derdi. Moskova Üniversitesi iktisat seminerlerine devam etti. Moskova’da Doğu Üniversitesinde okutman olarak da görev yaptı.

İsmail Hüsrev Tökin ve Şevket Süreyya Aydemir, Moskova’da Doğu Üniversitesi olarak anılan KUTV’deki eğitimleri sırasında Vladimir Ilyich Lenin, Karl Marx, Nikolay Buharin, Hobson ve Sombart’ın yazıları ile tanıştı. Her ikisi de kısa süre içinde gelecek vaat eden öğrenciler arasına girdi.

İsmail Hüsrev Tökin, Moskova’ya pasaportsuz gittiği için 1925 yılında dönüşü de yasal olmayan yollardan oldu. Bu sebeple 1926 yılı başında kısa bir süre tutuklu kaldı. Babasının yardımı ile serbest bırakıldı. Türkiye’ye dönüşünün ilk zamanlarında ideolojik bir dönüşüm yaşadı. Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmış olmasının verdiği milliyetçi hava ve 1925 Tevkifatı ile sol gruplar üzerinde oluşan baskı, İsmail Hüsrev Tökin'i de etkiledi. 1927 yılında Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkasından (TİÇSF) ayrıldı.

İsmail Hüsrev Tökin'in askerlik görevini yapmamış olduğu anlaşılınca on dört ay süreyle askerlik görevini yerine getirdi. Askerlik yaptığı dönemde kaleme aldığı “Sanayi Siyasetimiz” başlıklı makale, Hayat dergisinde 1927 yılı başlarında yayımlandı. Bu yazısında tarım ve iktisadî politikalara dönük değerlendirmeler yaptı. 1930’da aynı dergide kooperatifçilik üzerine yazıları çıktı.

İsmail Hüsrev Tökin, 1927 yılından sonra çeşitli kuruluşlarda çalıştı. 1929 yılına kadar bir Alman ihracat firmasının Türkiye  temsilciliğinde çalıştı. Firma adına mal bağlantıları yapmak üzere Anadolu'da üretim alanlarında üreticilerle konuşurken köylülerin sosyo- ekonomik durumları hakkında bilgi topladı. 1928’de firma Türkiye’deki faaliyetlerini sonlandırınca işsiz kaldı. Nafia Vekili Behiç’in (Erkin) özel kalemine memur olarak tayin edildi. Kısa zamanda Behiç Bey’in takdirini kazandı. Behiç Bey vekaletten ayrılınca Devlet Demiryolları İdaresi Ticaret Şubesi’ne tayin edildi.

İsmail Hüsrev Tökin, 1931 yılında Devlet Demiryolları Ticaret Şubesi’nden ayrılarak, Ziraat Bankası Kooperatifler Şubesi’nde göreve başladı ve kısa süre içerisinde şef oldu. 1931’de “İktisat Nasıl Okutulmalı” adlı eserini yayımladı. 1933 yılına kadar Ziraat Bankasında çalıştı. Kadro dergisinin yayınlanması için hazırlıklara başlandığı günlerde burada çalışmaktaydı.

Daha sonra  Ziraat  Bankası'nın kredi kooperatiflerinin ilk önce nerelerde kurulacağını incelemek üzere çıktığı Anadolu gezilerinde yine köylerde üreticilerin sosyal ilişkileri hakkında bilgiler derledi. Bu bilgiler, kısmen Türkiye Köy İktisadiyatı  kitabına malzeme oldu. 1934 yılında “Türkiye Köy İktisadiyatı” çalışmasını yazdı ve bu çalışması döneminin çok ötesindedir. Daha sonraları adı pek anılmayan Tökin istihbaratçı olduğu ve dönemin istihbarat örgütü  Millî Emniyet (Amale) Hizmetlerinde  çalıştığı öne sürüldü.

Yazı hayatı devam ederken kamuda çalışmaya devam etti. 1933 yılında Ziraat Bankası’ndaki görevinden ayrıldı.  Kadro’nun kapandığı günlerde Sümerbank’ta göreve başladı. Sümerbank’ın üç ayda bir yayımladığı iktisadî bültenleri çıkardı.

1937’de Konjonktör Şubesi’nde, ardından Müesseseler ve İştirakler Şubesi’nde müdürlük yaptı. 1939’a kadar Sümerbank’ta çalıştı. 1939-1941 yılları arasında Ankara Ticaret Lisesi ve Ankara Gazi Terbiye Enstitüsü’nde coğrafya öğretmenliği yaptı. 1940 yılında ticaret liseleri için hazırladığı  Ekonomik Coğrafya  başlıklı ders kitabı Milli Eğitim Bakanlığı’nca yayımlandı.

1939’da  Atatürk’ün isteği üzerine hazırlanan “Atatürk Çiftlikleri”, 1938’de “Türkiye’de Ulusal Bankacılığın Gelişimi”, 1938’de  “Endüstrileşme Yolundaki Türkiye”, 1939’da “Türkiye’de Demiryolculuk Politikası” adlı kitapları hazırladı. Bu kitaplarda kendisinin adı bulunmamaktadır.

II. Dünya Savaşı’nın yaklaştığı yıllarda, topyekûn savaş ve savunma ekonomisi kavramları üzerinde durdu. Bu düşüncelerini  “Müdafaa Ekonomisi” adlı kitabında dile getirdi. 1941’de “La Politique Ferroviare en Turquie”, 1946’da “Rakamlarla İktisadi ve İçtimai Türkiye”, “Türkiye’de Sanayi”, 1946’da “İsmet İnönü: Şahsiyeti ve Ülküsü”, 1949 yılında  “İktisadi ve İçtimai Türkiye: Rakamlarla”  adlı çalışmaları yayımlandı. 1946 yılında Şevket Süreyya Aydemir ile savaş sonrası dönem için sanayi planı raporu hazırladı. “Kadrocu Plan”  olarak bilinen bu rapor hiçbir zaman uygulamaya konulmadı.

1944 ve 1946 yıllarında  Doğuş, 1952’de  Sohbet  adlı dergilerin yayınını yönetti. Ekonomi ve felsefe üzerine yazılar yazdı.  Sohbet  dergisinde tasavvuf, tarikatlar ve yoga ile ilgili konulara değindi.  Sohbet dergisindeki yazıları gençliğinde devam ettiği Rufai tekkelerindeki izlenimlerine ve Moskova’da okuduğu felsefe bilgisine dayanıyordu.

1941-1942 yıllarında kısa bir dönem Ticaret Bakanlığı’nda Dağıtma Ofisi Genel Müdür Yardımcılığı yaptı. 1942 yılında Başbakanlıkta görev yapmaya başladı. 1950’ye kadar Başbakanlık Denetleme Kurulu Danışmanlığı ve Genel Katipliği görevlerinde bulundu. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle Başbakanlıktaki görevine son verildi.

1950-1953 yıllarında Devlet Demiryolları İşletme Müdürlüğü yaptı. Kısa bir süre de Genel Müdür Yardımcılığı yaptı. Bu atama Demokrat Parti içinde tepki çekince 1953’te Ankara’dan ayrılmak zorunda kaldı. 1953-1963 yılları arası İstanbul’da Yapı ve Kredi Bankası’nda İktisat Müşaviri olarak çalıştı.

F. W. Foerster’in banka için yazdığı  “İyi İnsan İyi İş Adamı” kitabını 1959’da, “İyi İnsan İyi Politikacı” kitabını 1960’ta Almancadan tercüme etti.

1963 yılında Yapı ve Kredi Bankası’ndaki görevinden ayrıldı. 1963-1975 arası İstanbul Ticaret Odası Genel Sekreterliği yaptı. 1963 ve 1964 yıllarında Şişli İktisat ve Ticari İlimler Akademisi’nde İktisat Tarihi dersleri verdi. Bu dönemde “İktisadi Durumun Tahlili”  (1964),  “Sterlin Devalüasyonu ve Türkiye’nin Dış Ticareti” (1968), “Para Değerinin Düşürülmesi Meselesi”  (1968), “Enflasyona Dair” (1970) adlı kitaplarını yayımladı. 1975’ten sonra özel bir şirkette üst düzey yöneticilik yaptı. 1963 yılından itibaren İstanbul Ticaret Odasının genel sekreterliği görevinde bulundu. Bu görevde iken 1973 yılında emekliye ayrıldı.

İsmail Hüsrev Tökin 1932 yılında, Şevket Süreyya Aydemir, Vedat Nedim Tör ve Burhan Asaf Belge gibi genç aydınlarla birlikte Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun öncülüğündeki  Kadro  dergisinin kurucuları arasında yer aldı. İsmail Hüsrev Tökin bu dergide; Türkiye’de Derebeylik Rejimi, Türkiye’de Millî Sermaye Hareketi, Şark Vilâyetlerinde Derebeylik, Millî Kurtuluş Devletçiliği, Türk Köylüsünü Topraklılandırmalı Fakat Nasıl? gibi yazılar yazdı. “Mazlum milletler” teorisini temel almakta ve tek parti yönetiminin ideolojisini üretmeyi amaçlayan Kadro Dergisi, 1932-1935 yıllarında çıktı, Dergi, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Tiran Elçiliğine atanmasından sonra faaliyetlerine son verdi.

Halkevleri'nin de öncülerinden olan İsmail Hüsrev Tökin’in bazı yayınları Türk Mason Derneği tarafından yayımlandı. İlginç bir şahsiyet olan Tökin’in ilgileri arasında Mevlana da vardır. Mevlana’da Yokoluş Felsefesi  başlıklı yazısında şöyle der: “Mevlana’da gaye, bir olmak, bir bulmak, bir bilmek değildir. O, yolun sonunu bitmekte bulur. Tanrı vuslatına kavuşarak sevgilide yok olmak hedefidir... Vuslat, yok oluşun ancak bir başlangıç kelimesidir.”

Hiç evlilik yapmayan İsmail Hüsrev Tökin, 21 Haziran 1993 tarihinde İstanbul'da 91 yaşında ölmüştür.

Kitapları :
1932 - Türkiye’de Zirai Kooperatif Hareketi 
1934 - Türkiye Köy İktisadiyatı 
1940 - Ekonomik Coğrafya 
1946 - İsmet İnönü ve Şahsiyeti 
1946 - Türkiye’de Sanayii 
1964 - İktisadi Durumun Tahlili 
1964 - Mason Esrarı ve D.’ lerin Manası 
1964 - Bilgimizin Sınırları (Türk Mason Dergisi, S.55 (Temmuz 1964)
1968 - Para Değerinin Düşürülmesi Meselesi 


Kaynak:Biyografi.info