Lokman Hekim

Kur'an-ı Kerim'de aynı isimli surede iki kez adı geçen ve anlatılara göre bir yandan hastalara şifa dağıtırken bir yandan da hikmetli sözleri ile nefisleri tedavi eden Lokman Hekim, tıp alanında hekimliğin atası olarak biliniyor.

"Hekimliğin atası" olarak bilinen Lokman Hekim, her yıl 14 Ekim'de "Lokman Hekim'i Anma Günü"nde insanlık tarihine bıraktığı izlerle yeniden hatırlanıyor.

Kur’an’da Lokman’la ilgili bilgiler, aynı adı taşıyan Lokman adlı sûrede onun iki defa ismen zikredilmesinden ve oğluna verdiği bazı öğütlerin naklinden ibarettir. Lokmân sûresinde (31/12-19) Lokman’a hikmet verildiği bildirilmekte ve oğluna hitaben iman, ibadet, ahlâk ve görgü kurallarına dair öğütleri aktarılmaktadır. Lokman’a verilen hikmetin ilim, üstün kavrama yeteneği, isabetli söz ve davranış, ilim-amel uygunluğu, din konusunda derin bilgi olduğu belirtilmektedir.

Efsanevi bir kişilik olan Lokman’ın kimliği ile ilgili tefsir kitaplarında çok farklı anlatımlar tefsir yazarlarının değişik kaynaklardan duyumsadıkları görüşlerini yansıtır ve birbirlerinden farklı kimlik ve soy bilgileri bu kaynaklarda yer alır. İslami düşünür  Muhammed Esed'e göre Lokman tıpkı Hızır gibi kurgusal bir kişiliktir ve prototip bir derlemedir.

Lokman Hekim'in ölümsüzlük iksirini  bulduğu ancak formülünü kaybettiğine dair efsaneler mevcuttur. Formülü nasıl kaybettiği ise değişik kaynaklarda değişik şekillerde anlatılır. Bir efsaneye göre içinde ölümsüzlük iksiri bulunan şişeyi köprüden geçerken düşürüp kaybetmiş, bir başka efsaneye göre ise eline yazdığı ölümsüzlük formülü yağmurda silinmiştir. Bir rivayete göre de iksir, Allah'ın emriyle  Cebrail  tarafından yok edilmiştir.

Bir rivayete göre Davud Lokman'a bir koyun kesmesini ve kendisine en iyi yerinden iki parça et getirmesini söyler. Lokman koyunun yüreğini ve dilini getirir. Başka bir gün Davud kendisine koyunun en kötü yerinden iki parça et getirmesini söyler. Lokman yine yüreğini ve dilini getirir. Davud neden böyle yaptığını sorunca Lokman şöyle cevap verir:  "İyilik için kullanıldığında yürekten ve dilden daha iyi bir şey yoktur. Kötülük için kullanıldığında da yürekten ve dilden daha kötü bir şey yoktur."

Lokman Hekim'in ne kadar yaşadığı konusundaki rivayetlere göre, Lokman Allah'tan uzun ömür diledi ve tercih kendisine bırakıldığında da Arap kültüründe uzun ömrün simgesi olan kartaldan hareketle yedi kartal ömrü kadar yaşamayı istedi. Lokman'ın 560, bin, 3 bin, 3 bin 500 veya 4 bin yıl yaşadığı yönünde bilgiler yer alıyor. Bu nedenle kendisine "Lokmanü'n-nüsur (kartallar kadar uzun yaşayan Lokman)" denildiği gibi "el-Muammer (uzun ömürlü)" lakabıyla da anılıyor.

Eski Arap kıssalarında Lokman, Ad kavmine mensup bir kişi olarak takdim edildiği gibi İslami kaynaklarda İsrailoğulları'ndan biri olarak da gösteriliyor. Buna göre Lokman'ın, Hz. Eyyub'un kız kardeşinin veya teyzesinin oğlu olarak ifade ediliyor. Lokman'ın, Hz. Davud'dan ilim öğrendiği ve Davud peygamber oluncaya kadar fetva verdiği, sonra da onun yardımcısı olduğu belirtiliyor.

Ayrıca Yunan filozofu Empedokles'in Lokman'dan ilim öğrendiği de aktarılıyor. Lokman'ın İsrailoğulları'nın kadılarından biri olduğu, Hz. Davud veya Hz. İsa ile Hz Muhammed arasında yaşadığı da öne sürülüyor.

Öte yandan bir başka rivayete göre de Lokman'dan peygamberlik ya da hikmetten birini seçmesi isteniyor ve Lokman da hikmeti tercih ettiği için hilafet Davud'a veriliyor, Lokman ise ona vezir oluyor.

Ortaçağ boyunca çeşitli kıssaların kahramanı olarak dillerde dolaşan Lokman, bir bakıma Araplar'ın Ezop'u haline geliyor. Avrupa'da Ezop ile ilgili söylenenlerin büyük bir kısmı Lokman'a uyarlanıyor. İslami kaynaklarda onun kalın dudaklı, geniş ayaklı, Habeşistanlı veya Nübyeli bir köle olarak takdim edilmesi de Ezop'u hatırlatıyor.

Lokman Hekim, Türk edebiyatında da, Arap edebiyatında öne çıkan özelliklerinin yanı sıra hakim/filozof kimliğinden çok hekim olarak öne çıkıyor. Bu sebeple Türk divan, tasavvuf ve halk edebiyatlarıyla Türk folklorunda "Lokman Hekim, Lokman-ı hazık, tabip Lokman, dert Lokman'ı, şifa Lokman'ı" gibi isim ve sıfatlarla anılıyor. Bu kapsamda Lokman, "Şifa-yı Lokman, deva-yı Lokman, yed-i Lokman, Lokman eli, ilac-ı Lokman, merhem-i Lokman, bab-ı Lokman, muhtac-ı Lokman, yara saran Lokman" gibi isimlerle yer alıyor.

Türk-İslam edebiyat ve kültüründe Lokman'ın tabip özelliği, "hakim" kelimesinin halk ağzında "hekime" dönüşmesi ve eski dönemde felsefenin tıp dahil olmak üzere devrin belli başlı ilimlerini de içine almasıyla öne çıkıyor.

Lokman Hekim, İslam dünyasının dinî ve edebî kaynaklarında yer aldığı gibi, Türk kültüründe de önemli bir yer tutmaktadır. Türklerin sözlü edebiyat ürünlerinden, klâsik edebiyat eserlerine kadar değişik anlatı türlerinde ve şiirlerinde yer alan Lokman Hekim, Azerbaycan Türkleri arasında Loğman; Kazak Türklerinde Lukpan Äkim, Uygur Türklerinde de Lokman/Lokman Hekim olarak yer almaktadır.

Hakkında masal, efsane, fıkra gibi türler oluşan ve birçok özlü sözün söyleyeni olarak bilinen Lokman Hekim’in kim olduğu ile ilgili değişik fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan bazıları şöyledir:

Birincisi, ilk kez Şemseddin Sâmî’nin Kâmâsu’l-Alâm isimli eserinde zikrettiği ve günümüz kitaplarının bazılarının da referans olarak aldığı Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in savunduğu bu görüş, Lokman Hekim’in Yunan Tıp tanrılarından Asipuyus olduğu fikridir. Ünver, Lokman Hekim’i bir tıp tanrısı olarak açıklamaya çalışmışsa da bu fikir, bilim dünyasında pek kabul görmemiştir.

İkincisi, Lokman Hekim’in Promete, Alkmaeon, Lukianos, Hipokrat’ın İslâmîleşmiş kişiliği olduğu, öğrencileri arasında da Empedokles, Fisagor, Camasb ve Kisra’nın bulunduğu fikridir.

Üçüncüsü, Lokman’ın diğer adının Lubat olduğu, bunun Aramî edebiyatında Ahikar, Bizans’ta Planudes olarak ortaya çıktığı ve bunların hepsinin kaynağının ise Sumer’deki Ziusudra (Hz. Nuh)ya dayandığı fikridir.

Dördüncüsü ve en yaygın kabul gören görüş ise Lokman Hekim’in Kur’an-ı Kerim’de adı geçen ve adına sûre inen Lokman peygamber olduğu şeklindedir. Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’a göre, İslâm’dan önce, başından çeşitli maceralar geçmiş bir şahsiyet, Kur’an’da (Sûre XXXI/12–19) sözleri vecize haline gelmiş bir hakîm, daha sonraki devirlerde Ezop (Aesopos) gibi birkaç cümlelik küçük hikâyelerin kahramanı olarak tanınmıştır. Lokman, İslamiyet’ten sonra halkın hayal gücüyle işlenip zenginleşerek, özellikle hikmetli şiirler ve sözler söyleyen bir şahsiyet haline gelmiş, bazı hikmetli söz kitaplarının yazarı olarak düşünülmüştür.

Dini eserlerimizde bilge bir kişi olarak anılan Lokman Hekim, edebiyatımızda ve folklorumuzda bu bilgeliği yanında her derdin çaresini bulmuş büyük bir hekim olarak yer almaktadır. “Türk dünyasında doktor anlamına gelen hekim kelimesi ise, aslında filozof demek olan hakîm kelimesinin söyleniş bakımından inceltilmiş, hafifletilmiş şeklinden ibarettir. Dolayısıyla hakîm olan Lokman, halkın hayal gücüyle işlenip zenginleşerek İslami Türk kültür kaynaklarının folklorunda hakîm ve hekim olarak yer almıştır.”

Lokman Hekim’in kadılık, marangozluk, terzilik, tüccarlık, yorgancılık, çobanlık gibi pek çok mesleği olduğu belirtilir. Klasik İslam kaynaklarında birbirinden küçük farklarla verilen bilgilere göre Lokman Hekim’in kısa boylu, yassı burunlu, siyah tenli, kalın dudaklı, taraklı ayaklı, akıllı ve zeki biri olduğu, aynı zamanda onun Hz. Eyüb’ün yeğeni olduğu, Nuh Tufan’ından kurtulduğu ve Hz. Süleyman’ın da arkadaşı olduğu belirtilmektedir.

Ayrıca Lokman Hekim’in Antakya, Ceyhan, Tarsus gibi güneyde bulunan şehirlerimizde hekimlik yaptığı, Danyal ve Şit peygamberlerle Tarsus’ta Ulu Cami bitişiğindeki türbede yattığı yaygın inançlar arasındadır. Hızır peygamberden sonra en uzun yaşayanın Lokman olduğu, üç bin beş yüz yıl ömür sürdüğü, bir başka inanmaya göre de yedi kartal ömrü yaşadığı söylenir.

Türk dünyasının çeşitli bölgelerinde olduğu gibi, Uygur Türkleri arasında da Lokman Hekim etrafında oluşan birçok anlatma yer almaktadır. Bunlardan başta efsaneler olmak üzere, halk hikâyeleri, masallar ve halk şiirinde Lokman Hekim farklı özellikleriyle karşımıza çıkmaktadır.

Kaynak:Biyografi.info