Adnan Adıvar

Yazar Halide Edip Adıvar’ın eşi de olan Adnan Adıvar, cumhuriyet tarihinin ilk bilim tarihçisi ve 1. Meclis döneminin ilk sağlık bakanıdır.

Adnan Adıvar, 6 Ekim 1882 tarihinde Çanakkale, Gelibolu’da babasının Gelibolu Sancağı Nâibliği yaptığı sırada Kadı Ahmet Bahaî Efendi ve Sabiha Hanımın oğlu olarak doğmuştur. Tam adı Abdülhak Adnan Adıvar’dır. Babasının İstanbul’a Bâb-ı Meşihat Müsteşarı olarak atanması üzerine çocukluğunun ilk yıllarında babası ile birlikte İstanbul’a geldi. Çocukluk yıllarını Göztepe’de geçiren küçük Adnan, ailesine hâkim olan ilim atmosferinde Türkçe, Arapça ve Farsça üzerine ilk eğitimini ailesinden almıştır. İlköğrenimine Numûne Mekteb-i İbtidâisi'nde başladı. Babasının genç yaşta ölümü üzerine eğitimine ara verdi ve maddî güçlükler nedeniyle ailenin Koca Mustafa Paşa semtine taşınması üzerine Sofular’da Kırımlı Hoca’nın mahalle mektebinde öğrenimine devam etmiştir. Daha sonra orta eğitimine Medrese-i Edebiyye’de devam eden Adnan Adıvar, bir süre sonra daha Batılı bir eğitim veren, yabancı dil bilen hocaların matematik ve yabancı dil eğitim verdiği Numûne-i Terakki Mektebi’ne geçti. Lise eğitimini ise Dersaadet Mektebi İdâdîsi’nde tamamladı. Sıklıkla birinci geldiği bitirme sınavlarının ardından pek çok kez Abdülhamit II’in hediye ettiği altın kol saati, kol düğmesi gibi ödüllere layık görülmüştür.

1889 yılında başladığı Mekteb-i Tıbbiye’nin (İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi) ikinci sınıfını başarı ile tamamladıktan sonra, hem Almanya’da iyi bir tıp eğitimi almak hem de özgürlükçü bir ortamda bulunmak için 1902 yılında yurtdışına çıkar. Almanya’da, Berlin Charité Hastanesi İkinci Dâhiliye Kliniği’nde Prof. Friedrich Krauss’un yanında çalışmaya başlar ve bir yıl kadar süren eğitiminin ardından İstanbul’a döndü.

İstanbul’a dönüşünde Avrupa’ya izinsiz gittiği ve İttihat ve Terakki Cemiyetine karıştığı gerekçesi ile arandığını öğrenince teslim olur ve cezaevine nakledilir. Abdülhak Adnan cezaevinden çıktıktan sonra Mekteb-i Tıbbiye’e geri döndü ve 1 Eylül 1905 tarihinde “Tıp Doktoru” unvanıyla mezun olmuştur.

1905 yılında mezun olduktan sonra tekrar yurtdışına çıktı. Önce Paris’e ve ardından Zürih’e gitti. Burada bir yıllık eğitim aldıktan sonra Berlin’e giderek Prof. Friedrich Krauss’un yanında uzmanlık eğitimine başladı ve “asistan” oldu. Almanya’da Berlin Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde asistanlık yapmaya başladı. Adnan Adıvar, 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi ve İttihat ve Terakki Fırkası’nın iktidara gelmesi ile eğitimini yarıda bırakarak İstanbul’a döndü. O dönemde sivil ve askerî Tıbbiye’lerin birleştirilerek Darülfünun Tıp Fakültesi haline gelmesi ile birlikte kendisine “Dahiliye Kliniği Muallim Muavinliği” kadrosu verilmesine rağmen Berlin’e dönerek Rixdorf (Neukölln) Hastanesi’nde Profesör Georg Johann Jürgens’in yanında yarım kalan ihtisasını tamamladı ve iç hastalıkları kürsüsünde uzmanlık diploması aldı.

İstanbul’a döndüğünde 1910 yılında Tıbbiye Mektebi'nde İç Hastalıkları Kliniği şefi olarak muallim muavini oldu. Aynı yıl Tıp Fakültesi İdare Müdürü oldu. 1911 yılında Hilâl-i Ahmer Cemiyeti müfettişi ve doktor olarak Trablusgarp Savaşı’na katıldı. 2 yıl kadar Tıp Fakültesi müdürlüğü yaptı.

1914 yılında Emraz-ı Umumiyetle (Genel Hastalıklar) muallim muavinliğine (doçent doktorluğa karşılık gelen bir unvan) geçen Abdülhak Adnan Bey bu dönemde Alman Hastanesi’nde ve Galatasaray Lisesi’nde hekim olarak çalıştı.

I. Dünya Savaşı boyunca Sıhhiye Umum Müdürü olarak görev yaptı ayrıca tabip binbaşı rütbesiyle cephede yer aldı ve Genel Karargâh Sağlık Müfettiş Yardımcısı olarak görev yaptı. Savaşın sonunda Tıp Fakültesi’ndeki görevine döndü.

Adnan Adıvar, cumhuriyet tarihinin ilk bilim tarihçisi ve 1. Meclis döneminin ilk sağlık bakanıdır. I. TBMM’de milletvekili olarak görev yapmış ve meclis ikinci başkanı olmuştur.

Adnan Adıvar, 29 Nisan 1917 tarihinde o sırada Lübnan’da eğitimci olarak görevli bulunan yazar Halide Edip Adıvar ile evlendi. Halide Edip Adıvar’ın kendisi orada olmadığı için Halide Hanım’ın babasına verdiği vekâlet ile nikâhları Bursa’da kıyıldı. Adnan Bey’in 1955’te ölümüne kadar süren bu evlilikten çiftin çocukları olmadı.

Adnan Adıvar, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi’nden sonra düşman işgallerine karşı İstanbul’da kurulan ilk gizli direniş örgütü olan Karakol Cemiyeti’nin kurucularından birisi oldu. Milliyetçi düşünceleri savunan Milli Türk Fırkası'nın da kurucuları arasında yer aldı. 1919 yılında yapılan Osmanlı Mebusan seçimlerine Milli Türk Fırkası’nın adayı olarak katıldı ve İstanbul mebusu oldu.

16 Mart 1920 tarihinde İngiliz birliklerinin İstanbul’u işgal ettikten sonra Meclisi Mebusan kapatıldı ve haklarında idam kararı çıkardığı; padişahın 24 Mayıs 1920 tarihinde idamlarını onayladığı ilk altı kişi arasında Mustafa Kemal Paşa ile birlikte Adnan Adıvar Bey ve eşi Halide Edip Adıvar da vardı. Ama daha önceden 19 Mart 1920 günü Adnan Adıvar ve eşi Halide Edip Adıvar at sırtında İstanbul’u terk etmiş ve milli mücadeleye katılmak üzere 2 Nisan 1920 günü Ankara’ya varmıştı. Böylece, 23 Nisan 1920 günü TBMM’nin açılışında hazır bulundu.

Ankara'da Birinci Dönem Büyük Millet Meclisine katılan Adnan Adıvar, 23 Nisan 1920 tarihinde oluşturulan ilk TBMM hükûmetinde Sıhhiye ve İçtimai Muavenet Vekili oldu. 2 Mart 1921 tarihinde meclis ikinci başkanı seçilinceye kadar bu görevde kaldı.

Adnan Adıvar, ayrıca Dâhiliye Vekili Refet Bey'in (İbrahim Refet Bele) cepheye gittiği dönemlerde (28 Eylül 1920 Konya cephesi, 9 Kasım 1920 Güney cephesi) vekâleten dâhiliye bakanlığı görevini yürüttü.

Savaş yıllarında Çocuk Esirgeme Kurumu'nun kurucuları arasında yer alan Adnan Adıvar, Türk Kurtuluş Savaşı'nın Türk ordusunun zaferiyle sonuçlanmasından sonra Hamid Bey'in (Hamit Hasancan) yerine TBMM İstanbul Temsilcisi olarak atandı.

Çeşitli görüş ayrılıkları sebebiyle 9 Kasım 1924 tarihinde Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan ayrılan Adnan Adıvar, çok partili hayata geçiş denemesi sırasında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na 17 Kasım 1924 tarihinde katıldı. Bu partinin 25 Haziran 1925 tarihinde kapatılması üzerine bir süre bağımsız milletvekili olarak mecliste yer aldı. 30 Ocak 1926’da milletvekilliğinden çekildi ve eşi Halide Edip Adıvar’ın tedavisi için beraber önce Viyana’ya ve oradan da Çekoslavakya’da Karlsbad’a gitti. Karlsbad’dan Paris’e ve oradan Londra’ya geçti. Yaklaşık 14 yıl boyunca Birleşik Krallık ve Fransa’da yaşadı.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması, bazı milletvekili arkadaşlarının idam edilmesi ve Hüseyin Rauf Orbay ile birlikte on yıl kürek cezasına çarptırılması üzerine Türkiye’ye dönmemiş, kendi ifadesiyle, 1939 yılına kadar Avrupa’da sürgünde yaşamıştır.

17 Haziran 1926 tarihinde Atatürk’e karşı planlanan İzmir’deki suikast girişiminin sorumlularından biri olarak gıyaben İstiklal Mahkemesi’nde yargılanıp beraat etti.

Adnan Adıvar, Londra’da kaldığı iki yıl boyunca bir taraftan konsolosluğa hazırlanan bazı İngiliz gençlerine Türkçe dil ve edebiyat dersleri verirken, diğer taraftan da British Museum’un kütüphanesinde araştırma yaptı. Birleşik Krallık'tayken, Encyclopedia Britanica'nın “Türkiye” maddesinin Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Türk tarihi bölümünü yazdı.

British Museum’da din-bilim ilişkisi konusundaki tartışmaların tarihini irdeleyen kitaplar üzerinde çalıştı. Amerikalı fizik profesörü Robert A. Millikan’ın (1868–1953) konferanslarından oluşan Evolution in Science and Religion başlıklı kitabını “İlim ve Dinde Tekâmül” başlığı ile Türkçe’ye çevirdi. Bu çeviri ve diğer çalışmalarından aldığı notları daha sonra İstanbul’da yayımlayacağı Tarih Boyunca İlim ve Din adlı kitabı için kullandı.

1929 yılında Paris’e geçen Adnan Adıvar, Paris’de bulunduğu yıllarda École des Langues Orientales / Paris Doğu Dilleri Okulunda sekiz yıl boyunca Türkçe hocası olarak görev yaptı. Yurt Dışına yaşadığı dönemde Bertrand Russell'ın 1911 yılında yazdığı The Problems of Philosophy adlı eserini Felsefe Meseleleri adıyla Türkçeye tercüme ederek 1935 yılında İstanbul’da yayımladı. Yine yurt dışındayken yazdığı “Les Siciences Chez le Turcs Ottomans” (Osmanlı Türklerinde İlim) adlı eserini 1939 yılında yayınladı.

Paris’te çalışmalarına devam eden Adnan Adıvar, Türkiye’den uzak kalamamış; Hariciye Vekîli Tevfik Rüştü Aras, İsmet İnönü ve ekibi ile temasını sürdürmüştür.

Adnan Adıvar, 5 Mart 1939 tarihinde eşi Halide Edip Adıvar ile birlikte yurda döndü. Adnan Adıvar, yurda döndükten sonra Maarif Vekâleti Maarif Vekili Hasan Ali Yücel tarafından İslam Ansiklopedisi yazı kurulu başkanlığına getirildi. İslam Ansiklopedisi’nin Yayın Kurulu Başkanı olarak Türk kültür hayatına büyük katkıda bulunmuş olan Adnan Adıvar’ın yazdığı ansiklopedi maddelerinden bazıları Ali Kuşçu, El-Zehravi, Farabi, Harezmi, İbn Bâcce, İbni Haldun ve Kınalızade Ali maddeleridir

Diğer yandan gazeteciliğe de geri dönen Adnan Adıvar, Akşam, Cumhuriyet, Vatan gibi gazetelerde çeşitli entelektüel konularda makaleler yayınlamıştır. Bu makalelerin büyük çoğunluğu 1945 yılında “Bilgi Cumhuriyeti Haberleri”, 1950 yılında “Dur, Düşün” ve 1954 yılında “Hakikat Peşinde Emeklemeler” isimleri ile kitap halinde yayınlanacaktır.

1944 yılında “Tarih Boyunca İlim ve Din” adlı eserini İstanbul'da yayımladı. Adnan Adıvar, bilim tarihi araştırmalarına 50 yaşına yaklaşırken başlamış ve 73 yaşında ölene kadar aralıksız sürdürmüştür.

1946 yılında ilk çok partili VIII. dönem TBMM seçimlerinde bağımsız İstanbul milletvekili olarak seçildi. 1947 yılında kurucularından olduğu “Doğu Araştırmaları Derneği”’ne başkan seçildi. 1950 yılında meclisten ayrıldı ve ilim alanındaki çalışmalarına döndü.

Adnan Adıvar, bilim tarihi alanında ilk çalışmanın yapıldığı çalışmaya katılmıştır. Bu çalışmada, Molla Lütfi’ye ait “Sunak Taşının İki Katının Alınması Hakkında” isimli kısa bir risalesi elde mevcut olan üç nüshayı karşılaştırarak Fransızcaya çevrilmiştir. Çeviriyi Abdülhak Adnan Adıvar ile Fransız oryantalist filozof Henry Corbin gerçekleştirmiştir; çalışmayı Şerafettin Yaltkaya yürütmüştür.

Adnan Adıvar, 1 Temmuz 1955 tarihinde İstanbul’da 73 yaşında ölmüştür. Mezarı Halide Edip Adıvar ile birlikte İstanbul'un Zeytinburnu ilçesinde Merkez Efendi Mezarlığı'ndadır.

Partisi :
1923-1924 - Cumhuriyet Halk Fırkası
1924-1925 - Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
1925-1926 - Bağımsız

Kitapları :
Araştırma-İnceleme :
1939 - Les Siciences Chez le Turcs Ottomans (Osmanlı Türklerinde İlim)
1944 - Tarih Boyunca İlim ve Din
Denemeler: Bilimin Sarp Yolunda Cüretkâr Adımlar

Eleştiri-Makale :
1939 - Faust’a Dair Bir Tahlil Tecrübesi
1945 - Bilgi Cumhuriyet Haberleri
1950 - Dur Düşün
1954 - Hakikat Peşinde Emeklemeler

Çeviri :
1935 - Felsefe Meseleleri (Bertrand Russell’den The Problems of Philosophy)


Kaynak:Biyografi.info